Ο Νίκος Καζαντζάκης, σταλμένος από μια δεξιά εφημερίδα, στο στρατόπεδο του Φράνκο, τα μπέρδεψε λίγο από την άποψη ετούτη. Απόφυγε ή δεν μπόρεσε, με απαράδεχτο τρόπο, να καταλάβει το απλό νόημα των γεγονότων – χάθηκε μέσα σε ανεπίκαιρες φιλοσοφικές γενικεύσεις.
Ξεχώρισε, λεει, πίσω από τις πρόσκαιρες μάσκες, κόκκινες ή μαύρες, που φορούσαν οι αντιμαχόμενοι, το όλο πάθος και φλόγα γυμνό πρόσωπο του Ισπανού. Το ίδιο αυτό πρόσωπο το είδε πριν λίγα χρόνια στις ταυρομαχίες…Τώρα παραστεκόταν σε όμοιο πόλεμο όχι πια ανθρώπου και ταύρου παρά ανθρώπου και ανθρώπου. Και σε όλα τούτα έβλεπε ο συγγραφέας «την προαιώνια μυστηριώδη μέθη που δίνει το αίμα»… «Την επιστροφή στις ρίζες του ανθρώπου και του ζώου»…Είδε ένα στρόβιλο, λέει, ανθρώπινο, πέρα από τη λογική και από το συμφέρο». Σωστά πλην άκαιρα πράγματα. Έτσι εξίσωσε, θέλοντας και μη τις δυο παρατάξεις κι έριξε την ευθύνη στη μοίρα.
Τη Μαδρίτη, την είδε από μακριά, από το στρατόπεδο των εθνικιστών, να καίγεται από τις μπόμπες (όπως και το Τολέδο), και σκέφτηκε πως πρέπει να βιαστούμε να δούμε ό,τι πιο όμορφο απόμεινε στη γης πριν το αφανίσουν οι σκοτεινές δυνάμεις! Η στάση του δεν ήταν στάση σύγχρονου ανθρώπου με προσανατολισμένη καρδιά, παρά μάλλον ψυχρού ανθρωπολόγου που πήγε επιτόπου να επιβεβαιώσει τις ζωώδικες καταβολές του ανθρώπινου είδους, σα να τις είχε αμφισβητήσει κανείς.
Τώρα, τις μέρες που γράφονται αυτές οι γραμμές, διάβασα την απολογία του Γάλλου φιλόσοφου Ρεζί Ντεμπρέ, που πιάστηκε αντάρτης στην Βολιβία, μπροστά στους δικαστές που τον καταδίκασαν σε ισόβια κάθειρξη. Είναι η ακραία αντίθετη αντίληψη του Νίκου Καζαντζάκη. «Ο καθένας οφείλει, λέει, να αποφασίζει σε ποιο στρατόπεδο ανήκει – με τη βία που καταπιέζει ή με τη βία που απελευθερώνει; Εγκλήματα γίνονται και από τις δύο πλευρές. Για ποια απ’ αυτά αποφασίζουμε να φέρουμε τη συλλογική ευθύνη; Να είμαστε συνένοχοι και όργανά τους; Εσείς διαλέξατε ορισμένα. Εγώ άλλα».
Ήξερε βέβαια και τότε ο καθένας σε ποιο στρατόπεδο ανήκε, μα η δημοκρατία επέμβαινε με τα λόγια και ο φασισμός με τις μπόμπες…
